Żydzi gdańscy. Teatr - wernisaż

Muzeum Narodowe w Gdańsku
Oddział Sztuki Nowoczesnej / Dział Teatralny

"Żydzi gdańscy. Teatr" - wernisaż
דאנציגער ײדן. טעאטער
Gdańsk's Jews. Theatre

Wystawa czynna od 8 lipca do 30 września 2011 roku.

Wystawa poświęcona teatrowi żydowskiemu w Gdańsku jest trzecią z kolei ekspozycją z cyklu "Żydzi gdańscy".

Początków teatru żydowskiego w Gdańsku należy szukać w roku 1876. Wtedy to w Teatrze Wilhelma na Długich Ogrodach wystąpił kwartet aktorów i śpiewaków Braci Semmel i Szwarc, który w następnych sezonach wielokrotnie nad Motławę zjeżdżał. Antreprenerem trupy był Natan Szwarc, pieśniarz, tancerz, aktor, autor wielu kupletów komediowych, które weszły do kanonu repertuaru rewiowych teatrów żydowskich Europy owych czasów.

Rok 1876 jest ważną cezurą w dziejach nowoczesnego teatru żydowskiego, bowiem wtedy właśnie, w rumuńskich Jassach, powstał pierwszy, zawodowy teatr żydowski założony przez Abrahama Goldfadena - tę datę przyjęło się uważać w historiografii teatru żydowskiego za jego początek, zapominając o epizodzie gdańskim.

Na przełomie XIX i XX wieku teatr żydowski w Gdańsku był zjawiskiem efemerycznym, a "błądzące gwiazdy" (jak nazwał pierwszych aktorów żydowskich Szolem Aleichem) pojawiały się w mieście kilka lub kilkanaście razy w roku. Wśród nich jednak były gwiazdy pierwszej jasności - w latach 80. XIX wieku w Teatrze Wilhelma występowały wraz z zespołami takie późniejsze sławy żydowskich scen i filmów po obu stronach Atlantyku, jak Sofia Goldsztejn (już kilka lat później wielbiona przez amerykańską publiczność diva i primadonna Sophie Karp) czy Bina Abramowicz (słynna aktorka pierwszych scen Nowego Jorku). To tu, w Gdańsku, nabierały pierwszych szlifów swego aktorskiego kunsztu.

Na początku XX wieku poczęły powstawać w Gdańsku pierwsze miejscowe zespoły aktorskie: amatorskie lub półamatorskie. Do dobrego tonu należało, by przy żydowskich instytucjach, szkołach, organizacjach społecznych, nawet przy klubach sportowych istniały zespoły teatralne.

Po powstaniu Wolnego Miasta Gdańska (1920) zaczęli do Gdańska i Sopotu zjeżdżać artyści żydowscy (wśród nich liczni aktorzy) z Polski, Ukrainy, Rumunii, ale też z Niemiec i Austrii. Wśród nich była takie ówczesne sławy jak Chajełe Grober (aktorka moskiewskiego Teatru Habima Wachtangowa), Abraham Morewski, słynny aktor i reżyser, Trupa Wileńska, Warszawski Teatr Żydowski, robotniczy teatr Ohel po triumfalnym tournée europejskim.

Nowy rozdział teatru żydowskiego w Gdańsku otworzył w 1930 roku warszawski aktor Hersz Głowiński, który po kilkutygodniowych występach gościnnych osiadł w Gdańsku na stałe i wraz z grupą miejscowych amatorów założył stały teatr. Gdy w roku 1935 przystąpiła do niego aktorska para Lola Zilberman i Simi Wajnsztok (znani artyści Trupy Wileńskiej), zespół Głowińskiego stał się pierwszym stałym, w pełni profesjonalnym, teatrem żydowskim w Gdańsku.

W repertuarze gdańskiego Teatru Żydowskiego, w czasie jego czteroletniego istnienia, znalazły się dzieła żydowskiej klasyki dramatycznej (m.in. utwory Goldfadena, Szaloma Asza, Icchoka Lejbusza Pereca, Aleichema), ale również klasyka światowa (m.in. Strindberg, Ibsen, Szekspir, Tołstoj, Czechow) i utwory ówcześnie współczesne: m.in. dramaturgia radziecka, polska, niemiecka. Wielka zasługą dyrektorów Teatru Żydowskiego było odkrycie dla żydowskiej sceny, nie tylko w Gdańsku, twórczości gdańskiego poety i dramaturga, Maksa Baumanna.

Teatr grał przedstawienia w języku jidysz przygotowując dla publiczności niemieckojęzycznej drukowane streszczenia. Kierownikami artystycznymi gdańskiego Teatru Żydowskiego byli artyści znani nie tylko w Europie: Rudolf Zasławski, sławny tak samo w Kijowie i Warszawie, jak w Nowym Jorku i Buenos Aires, Jonas Turkow, aktor, reżyser, dyrektor wielu teatrów żydowskich w Polsce, "człowiek nowego teatru" spod znaku Wielkiej Reformy.

Wraz z nasileniem się po "nocy kryształowej" aktów terroru wobec Żydów w Gdańsku Teatr zakończył swoją działalność w marcu 1939 roku.