Lichtarz - wystawa z cyklu 'Forma i Funkcja'

Lichtarz.
Druga wystawa z cyklu "Forma i Funkcja".

Wernisaż wystawy: 16 kwietnia o godz. 15.00

W 2008 roku gdańskie Muzeum Narodowe rozpoczęło cykl prezentacji pod hasłem "Forma i Funkcja". W serii wystaw planowane są niewielkie wystawy pokazujące sztukę użytkową z niezwykle bogatej kolekcji MNG. Wspólnym mianownikiem serii jest pokazanie ciągu rozwojowego formy przedmiotów służących do codziennego użytku, których funkcja pozostaje niezmienna do dziś. Pierwsza z wystaw pokazywała krzesła - jeden z podstawowych typów mebli, potrzebny i znany każdemu - z gdańskich warsztatów XVII i XVIII w. Prezentacja zabytkowych krzeseł w prosty sposób ilustrowała i wyjaśniła pojęcia, które widzowi odwiedzającemu antykwariaty, galerie z wyposażeniem wnętrz, albo przeglądającemu modne pisma o tej tematyce, z pewnością wydały się obce i trudno zrozumiałe. Można było zobaczyć przykłady mebli gdańskich pozostających pod silnym wpływem warsztatów holenderskich, o tralkowych, później spiralnie skręconych podporach, z prostokątnym oparciem, produkowanych do początków XVIII wieku. Prezentowane były meble wykonane z wykorzystaniem rattanu, powstałe po 1700 roku, na które moda przyszła z Niderlandów i Anglii. Naturalną konsekwencją takiego sposobu prezentowania zabytków było zestawienie dawnych gdańskich krzeseł z nowoczesnymi projektami czołowych architektów, które reprezentują meble z kolekcji firmy Vitra. Znaleźć tu można było legendarny fotel plastikowy Pantona z 1960 roku i słynny fotel z tektury Gehry'ego z 1972 roku. Ustawienie krzeseł na podestach wystawienniczych, tak jak zwykle ustawia się rzeźby albo instalacje, zmuszało do potraktowania mebla jak dzieła sztuki i skupienia na pojedynczym "okazie" całej uwagi.

Druga wystawa z cyklu "Forma i Funkcja" poświęcona jest lichtarzom, czyli świecznikom, które towarzyszyły ludziom przez stulecia. Lichtarze z powszechnego użytku wyszły dopiero w drugiej połowie XIX wieku wraz ze wzrostem popularności lampy naftowej, a później oświetlenia elektrycznego. Pełniły jednak niezmiennie swą funkcję zachowując związaną z nią budowę, z podziałem na stopę, trzon, profitkę, czyli talerzyk na topiący się wosk, oraz bolec lub tuleję na świecę. Ten użytkowy przedmiot posiadał również bezsprzecznie walory dekoracyjne - podlegał przemianom formy i ornamentyki.

Kolekcja lichtarzy zgromadzona w Muzeum Narodowym w Gdańsku, pozwala na ukazanie ewolucji ich kształtu i ornamentyki od XV do XVIII wieku. Najstarsze lichtarze, odlane z brązu lub mosiądzu, to w większości świeczniki ołtarzowe, które cechuje surowa, monumentalna forma, niezależna od niewielkich niekiedy rozmiarów. Stopy są koliste, niemal zawsze wsparte na trzech nóżkach w postaci lwich łap lub podstawek z kątownika z osadzonymi na nich figurkami lwów; cylindryczne trzony rozczłonkowano pierścieniami. Zwieńczenie stanowią profitki z masywnymi kolcami na świecę. Niekiedy pojawiają się uproszczone elementy ornamentyki gotyckiej.

Taki typ kościelnych świeczników dominował jeszcze w XVI wieku, przechodząc ewolucję w kierunku form nowożytnych. Pozostał kolisty zarys stopy, coraz częściej pozbawionej nóżek, i członowania trzonów. Taki świecznik ołtarzowy zajął poczesne miejsce w barokowych wnętrzach kościelnych, ale jednocześnie popularność osiągała wersja bardziej rzeźbiarska, wypracowana we włoskich warsztatach złotniczych. Pojawiły się świeczniki srebrne, później także mosiężne i cynowe, o tralkowych trzonach i trójściennych masywnych cokołach, wspartych na kulistych nóżkach w formie łap zwierzęcych, czy ptasich szponów trzymających kule. Ścianki cokołu o urozmaiconym, często wolutowym wykroju naroży, zdobione były reliefową dekoracją w postaci główek anielskich, medalionów i motywów ornamentalnych typowych dla aktualnej fazy rozwoju sztuki barokowej. Ten typ lichtarza był wytwarzany także w następnym stuleciu; specyficzną cechą gdańskich i pomorskich świeczników cynowych z XVIII wieku jest rezygnacja z dekoracji reliefowej.

Inną drogą potoczyła się ewolucja lichtarzy domowych. W odróżnieniu od większości świeczników kościelnych, świeckie zamiast kolca posiadały tuleję. Ciąg rozwojowy otwiera popularny około 1500 roku świecznik o karbowanym, smukłym trzonie przypominającym szpulę (tzw. Spulenleuchter). Stopa ma kształt lekko wysklepionego talerzyka lub jest podwyższona, dzwonowata, z wywiniętym do góry szerokim kołnierzem, pełniącym rolę profitki na stopiony wosk. Taka forma domowego lichtarza utrzymała się do XVI wieku i ulegała przekształceniom: trzon otrzymał kształt balasowy, a kopulasto wydęta stopa zdobiona była rytowanym ornamentem renesansowym. Odrębny charakter mają świeczniki pochodzące z drugiej połowy XVII wieku, wykuwane w blasze srebrnej lub mosiężnej. Przy zachowaniu identycznych elementów budowy wyróżniają się spiralnie skręconym trzonem i reliefową dekoracją w postaci mięsistych kwiatów, liści akantu, owoców i puttów. Istotne zmiany formy pojawiły się w połowie XVIII wieku wraz z ekspansją stylistyki rokokowej. Lichtarze stały się asymetryczne i nabrały lekkości; powierzchnię często zdobią rokokowe detale ornamentalne. Uspokojenie formy nastąpiło w ostatniej ćwierci XVIII wieku, gdy do głosu doszedł klasycyzm - był to powrót do klarownych podziałów świecznika. Na stopach o kolistym lub kwadratowym rzucie wznoszą się gładkie cylindryczne lub balasowe trzony, a ornament stosowany był oszczędnie. W takim kształcie lichtarz wkroczył w XIX stulecie. Po późnej fazie klasycyzmu (empire) rozpoczął się okres fascynacji stylami historycznymi i czerpania z repertuaru form i ornamentyki, wypracowanego przez poprzednie epoki.

Minimalistyczna, nowoczesna aranżacja wystawy pozwala prześledzić nawet niewprawnemu oku ewolucję form zdobniczych na przestrzeni kilku stuleci. Porównując zmienne trendy w kształtowaniu części lichtarzy widz ma okazję obserwować jak zmieniał się gust epoki i jak nowe możliwości techniczne pozwalały na coraz nowocześniejsze rozwiązania.

Wystawie towarzyszy kolekcja nowoczesnych lam z kolekcji Artemide, użyczonej przez firme LIRA
Koncepcja cyklu wystaw - dr Jacek Kriegseisen
Kuratorzy wystawy - Anna Baranowska-Fietkiewicz, dr Jacek Kriegseisen

Wystawa czynna:

17.04-30.04
wtorek - piątek - 9:00-16:00
sobota, niedziela - 10:00-17:00

01.05-29.08
wtorek - niedziela - 10:00-17:00

01.06-29.08
godz. 12:00-20:00