W kalendarzu nietypowych świąt przypada taki dzień w roku, w którym warto zadbać o słownictwo, jakiego używamy. Jest to Dzień bez Przekleństw, który obchodzony jest właśnie dzisiaj, 17 grudnia. Ideą tego święta jest zwrócenie uwagi na czystość i piękno polskiej mowy, która składa się z ogromnego zasobu słów, jakich można użyć do trafnego i dosadnego wyrażenia emocji zamiast posługiwania się "brzydkimi wyrazami". Ale czy wulgaryzmy naprawdę są takie brzydkie i złe?
tak, ale staram się nad tym panować
30%
częściej przeklinam w myślach niż na głos...
6%
bardzo rzadko, muszę być naprawdę wyprowadzony(a) z równowagi
17%
nie, unikam jak mogę wulgaryzmów
11%
Wulgaryzm, przekleństwo, brzydkie słowo
Wulgaryzmy, przekleństwa, brzydkie słowa. Czym one są? To nazywane inaczej
językiem żołnierskim lub rynsztokowym wyrazy, wyrażenia lub zwroty uznawane przez użytkowników danego języka za nieprzyzwoite lub ordynarne. Samo określenie "wulgaryzm" pochodzi
z łacińskiego słowa "vulgaris", oznaczającego "pospolity, ludowy" oraz od
"vulgus" - "lud, pospólstwo".
"Słownik języka polskiego" pod red. W. Doroszewskiego podaje dwa znaczenia wyrazu "wulgarny": to niedbała mowa, niepoprawna forma fleksyjna, nieprawidłowa składnia albo rzadziej ordynarność. Dziś, mówiąc o wulgaryzmach, myślimy od razu o tzw. rzucaniu mięsem, brzydkich, niecenzuralnych wyrazach, obelgach, bluzgach, przekleństwach i wyzwiskach.
Idź do diabła!
Tymczasem przekleństwo również ma przecież wiele znaczeń: począwszy od klątwy (przyczyny czyjegoś nieszczęścia), przez wyrażone przez kogoś życzenie, aby kogoś innego spotkało coś złego, a skończywszy na wulgarnym lub obelżywym słowie używanym w celu wyrażenia złego stosunku do kogoś lub czegoś. Dlatego właśnie powiedzenie komuś
"Idź do diabła" jest w tej kategorii przekleństwem, a słynne ostatnio słowo "wyp..." jest wulgaryzmem. Choć i tu nie jest to tak prosta sprawa, bo są jeszcze tzw.
ekspresywizmy, które mają na celu rozładowanie napięcia. I wszystko, jak to zwykle bywa, zależy od kontekstu i sytuacji, w jakiej został dany wyraz użyty.
Kląć jak szewc
Zacznijmy od tego, że
wulgaryzmy to nie jest dziś problem klasowy. Dawniej język bardziej był związany z daną klasą (z pospólstwem, ludem, chłopstwem) czy też z konkretną grupą społeczną lub zawodową (więźniowie, żołnierze).
Przekleństwa faktycznie mają swój początek w kulturze ludowej, służyły do rzucania klątw i uroków. Dziś jednak, powiedzmy sobie to szczerze, klną wszyscy. Może nie od razu jak szewcy - notabene powiedzenie to nawiązuje do stereotypu, wedle którego przedstawiciele tego rzemiosła ponoć dużo klną i nadużywają alkoholu - ale jednak znajomość brzydkich słów jest nam wszystkim doskonale znana.
Przekleństwa są obecnie w użyciu przez wszystkie klasy społeczne, w tym klasę średnią i wyższą, bez względu na wykształcenie, majętność i pochodzenie, choć przyznać trzeba, że górale chyba przeklinają jednak
więcej niż inni. Ale za to robią to z takim urokiem!
W szewskiej pasji
Zostawmy jednak górali i wróćmy jeszcze na chwilę do szewców. Coś w nich musi być, skoro
Witkacy wybrał tych rzemieślników na bohaterów swojego słynnego dramatu, a drugie powiedzenie z ich udziałem, czyli że
"ogarnęła kogoś szewska pasja", świadczy o ich porywczej naturze.
Nie obrażając (nomen omen) tu jednak nikogo, warto powiedzieć, że często
wulgaryzmy wiążą się właśnie z pasjami i emocjami. Czasem pozwalają one na wyrażenie czegoś, co trudno wyrazić inaczej. Nierzadko są słowami zastępczymi, wieloznacznymi, mocniejszymi, występując w wypowiedzi jako zamiennik słowa o innym znaczeniu lub coś uwypuklający, podkreślający np. niezadowolenie lub krytykę rządu podczas strajków i manifestacji (nie tylko tych ostatnich).
Gdy słowo na k... jest przecinkiem w zdaniu
Warto tu rozróżnić przekleństwa, które są używane w celu rozładowania napięcia, występującego zwykle z powodu uniesienia emocjonalnego lub płynącego z negatywnych bodźców, od tych, które są
świadomym obrażaniem drugiej osoby albo grupy ludzi, inwektywami, wyrażeniem lekceważenia czegoś lub kogoś czy też w skrajnych sytuacjach używaniem wulgaryzmów jak przecinka w zdaniu.
Te ostatnie przypadki są wyrazem braku kultury i dobrego smaku, zwykle też odbierane są jako objaw prymitywizmu adresata. Mogą również wynikać z chęci przypodobania się innym, jak to ma miejsce wśród młodzieży. Być może właśnie dlatego w popkulturze młodzieżowej jest obecnie takie nagromadzenie wulgaryzmów (np. w niektórych utworach hip-hopowych), co jednak bywa zwyczajnie prostackie i balansuje na granicy ordynarności.
Przeczytaj także: Czy muzyk może żyć bez przeklinania, czyli czemu służą wulgaryzmy w piosenkach?
Rzuć obelgą zamiast kamieniem
Bardziej interesujący jest wspomniany aspekt dotyczący emocji. Jak twierdzą neurolingwiści,
przeklinanie generowane jest przez impulsy płynące z układu limbicznego, części mózgu odpowiadającej za emocje, połączonej z obszarami językowymi i dzieje się tak od setek tysięcy lat. Naukowcy odkryli też, że używanie wulgaryzmów - szczególnie spontaniczne, jako reakcja na bodziec - redukuje fizyczne odczuwanie bólu i jest sposobem na zmniejszenie napięcia.
Podobno
Zygmunt Freud miał kiedyś powiedzieć, że
"człowiek, który pierwszy cisnął obelgę zamiast kamienia, był twórcą cywilizacji". Co więcej, badania dowiodły, że osoby, które często przeklinają, są bardziej szczere, ponieważ język z wykorzystaniem (ale nie nadużywaniem) przekleństw jest autentyczniejszy. Okazuje się również, że używanie tzw. nieparlamentarnego języka cechuje osoby... inteligentne, mające bardzo bogaty język i są lepiej rozwinięte werbalnie. Mitem jest więc, że przeklinają jedynie ćwierćinteligenci.
What the F., czyli o tym, że brzydkie słowa są pożyteczne
Benjamin Bergen, językoznawca i kognitywista,
w swojej książce "What the F. Co przeklinanie mówi nam o naszym języku i umyśle" przekonuje wręcz, że "brzydkie słowa" są pożyteczne. Mogą śmieszyć, wyzwalać albo pobudzać emocjonalnie. Bluzgi pełnią bowiem w języku wiele funkcji, a w tym również artystyczną oraz tzw. funkcję ludyczną, co najprościej wytłumaczyć, że mają wartość rozrywkową. Mogą przybierać różne formy humorystyczne, stanowić osobliwości słowne, tworzyć natręctwa słowne i abstrakcyjny humor lub artyzm słowny (np. turpizm) czy absurdalne zestawienia, które świetnie
sprawdzają się w sztuce i kulturze, nie tylko tej pop, ale i tej wysokiej. Są przecież dowcipy, które bez użycia wulgaryzmu przestają być śmieszne.
Na psi urok!
Wulgaryzmy są z nami od zawsze, nie są domeną naszych czasów.
Przekleństwa i formy obraźliwe występują w języku od początku cywilizacji. W starożytnej Mezopotamii wierzono, że złorzeczenie nie jest jedynie formą agresji werbalnej, ale realnie osłabia wroga. W starożytnej Grecji funkcjonował nawet osobny termin "aporrheta" określający obelżywe, wulgarne słownictwo. Użycie określeń tego typu było karane grzywną 500-1000 drachm lub też utratą czci.
Nasi przodkowie przeklinali (czy lepiej powiedzieć: złorzeczyli) zazwyczaj na pogodę, choroby i wrogów.
Dawniej wierzono jednak, że dosadne słownictwo działa jak zaklęcie, magiczna formuła i używanie przekleństw bez potrzeby może ściągnąć karę boską lub sprowadzić nieszczęście. Stąd być może do dziś pokutuje przekonanie, że słowa te są niecenzuralne, niewłaściwe.
Kultura bez wulgaryzmów?
Mimo że za niekulturalne i niegrzeczne uchodzi używanie wulgarnych słów, to sama kultura jest nimi przesycona. I nie tylko ta najnowsza. Wulgaryzmy istnieją od wieków m.in w literaturze (np. u Reja i Kochanowskiego), a dziś w zasadzie powszechnie od "Wojny polsko-ruskiej pod flagą biało-czerwoną" Masłowskiej, przez prozę Charlesa Bukowskiego po "Millenium" Larssona.
Czym byłaby zresztą kultura bez wulgaryzmów? O ile byłaby uboższa? Czy wyobrażacie sobie kino bez bluzgów? Kultowe filmy, takie jak "Psy", "Nic śmiesznego", "Dzień świra", "Chłopaki nie płaczą", "Kroll" czy "Miasto prywatne" zasadzają się na świetnych dialogach, w których odpowiednio użyte wulgaryzmy pełnią wiele ról. Często charakteryzują bohatera, wyrażają emocjonalny stan bezradności i bezsilności, a także emocje: złość, rozczarowanie i agresję.
Kim byłby Nikodem Dyzma bez przekleństw? Jaki byłby "Wilk z Wall Street" - uznany za najbardziej wulgarny film z liczbą 715 przekleństw w ciągu 180 minut? To jedynie garstka przykładów.
Przeczytaj także: Z "mięsem" czy bez? Jak najlepiej smakuje filmowe danie?
Co na to językoznawcy?
Jerzy Bralczyk wyliczył, że
podstawowych wulgaryzmów w języku polskim jest tylko pięć. Są to: "chuj", "pizda", "jebać", "pierdolić" i "kurwa". Cała reszta wyrażeń i słów wulgarnych to ich kombinacje i odmiany, wyrazy pochodne oraz związki frazeologiczne tworzone przez użytkowników języka polskiego.
Trzeba tu podkreślić finezję oraz kreatywność słowotwórczą Polaków. "Ja uważam to częste przeklinanie, zwłaszcza takie przeklinanie już prawie nieświadome, za pewien rodzaj upośledzenia" - twierdzi Bralczyk.
Prof.
Maria Graczyk uważa z kolei, że "Gdyby w naszym języku nie było słowa "kurwa", musielibyśmy się porozumiewać na migi".
Jan Miodek mówi zaś: "Jesteśmy pierwsi w Europie, jeśli chodzi o stopień nasycenia języka potocznego wulgaryzmami" oraz "Od strony gramatycznej nic polszczyźnie nie grozi, natomiast ogromne rozchwianie norm stylistycznych jest niepokojące. I co tu dużo mówić - staliśmy się społeczeństwem wulgarnym. Nie trzeba się nadto wsłuchiwać, żeby usłyszeć, jak bardzo nam ten język zwulgarniał. Tego się boję i to mnie boli".
Uwaga! Bluzganie publiczne karalne
Nawet jeśli nas to nie boli ani nie boimy się o losy polszczyzny, to pamiętajmy, że używanie wulgaryzmów regulowane jest często przez normy społeczne, w tym prawne. Przykładowo w Polsce art. 141 Kodeksu wykroczeń mówi:
"Kto w miejscach publicznych umieszcza nieprzyzwoite napisy, rysunki albo używa słów nieprzyzwoitych, podlega karze grzywny do 1500 złotych". Być artystą słowa
Są takie sytuacje, którym przekleństwo dodaje smaku. Pamiętajmy jednak, by nie szarżować, nie używać wulgaryzmów nieświadomie jak przerywników wypowiedzi, traktując je jak przecinek.
Podkreślmy jeszcze, że
używanie wobec innych osób obraźliwych określeń i przekleństw jest formą przemocy. Nie wyrażajmy na to zgody. Dbajmy wspólnie o to, by w przestrzeni publicznej tego nie było, nie tylko w Dniu bez Przekleństw.
Jak pisał kiedyś w swoim felietonie
Tadeusz Boy-Żeleński: "Wyzwisko musi być obrazowe, niesłychane, trzeba nim umieć żonglować, podbijać je jak wolant. (...) Aby kogoś zwymyślać, trzeba być artystą słowa. Ciężkie słowo musi frapować, musi bawić, elektryzować".
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy
