Czy literatura, która należy do kasowych przebojów może być dobra? Czy literatura, którą czytają miliony jest kiczowata? Czy literatura popularna to produkt gorszego typu? Kto lub co o tym decyduje i czy te podziały są jeszcze sensowne? I czy w kraju, w którym właściwie się nie czyta, takie pytania w ogóle mają rację bytu?
Sprzedaż i prawa rynku dyktują nam, co czytamy?
Najlepsze, najpoczytniejsze, najważniejsze. Musisz je znać, musisz je mieć, musisz je kupić. Złota setka, top 10, ścisła czołówka. Bestseller, dzieło wszech czasów, superhit. Znamy wszyscy dobrze tego typu hasła krzyczące do nas z rankingów, podsumowań i rekomendacji dużych sieciówek. Sprzedaż i prawa rynku dyktują dziś mody kulturowe, zarówno te filmowe, jak i te czytelnicze. Patrząc na przepełnione półki księgarń, wielkie kosze z książkami w supermarketach, codziennie mijane billboardy z reklamami kolejnych hitów wydawniczych i nagłówki w prasie informujące o następnych wydarzeniach literackich - aż trudno uwierzyć, że z polskim czytelnictwem jest tak źle, jak pokazują to badania...
Witamy w kraju nieczytania
Według rankingu sporządzonego przez Bibliotekę Narodową, w poprzednim roku
ani jednej książki nie przeczytało 63,50 proc. Polaków. Niewiele ponad 10 proc. tej grupy stanowią czytelnicy, którzy mają na koncie siedem i większą liczbę książek rocznie. Pozostali to w głównej mierze czytelnicy jednej lektury albo tacy, którzy przeczytali tekst nie dłuższy niż trzy strony. Polskich domów bez własnej biblioteczki, czyli bez żadnej książki (poza podręcznikami) jest obecnie 41 proc.
Nie czytamy, ale kupujemy i wydajemy
staram się codziennie, to moja pasja
55%
raz, dwa razy w tygodniu
20%
kilka razy w miesiącu
11%
nie pamiętam już, kiedy czytałe(a)m książkę
1%
od książek wolę prasę lub internet
1%
Paradoksalnie jednak, im mniej czytamy, tym więcej książek kupujemy, a liczba wydawanych pozycji wcale nie maleje - od 2011 roku publikowanych jest powyżej
30 tysięcy tytułów rocznie, a na rynek księgarski wchodzą każdego dnia 74 nowe tytuły. Rynek wydawniczy również specjalnie nie cierpi na polskim nieczytaniu, skoro ciągle powstają nowe wydawnictwa, a te stare, jeśli przetrwały zmianę systemu i odnalazły się na kapitalistycznym gruncie, mają się całkiem nieźle. Do tego typu wydawnictw należą najbardziej dochodowe oficyny w Polsce, wydające bestsellery, m.in.
Sonia Draga (wydawca Dana Browna i "Pięćdziesięciu twarzy Greya" E.L. James), Czarna Owca (wydawca szwedzkich kryminałów, w tym serii "Millenium"), Wielka Litera (publikująca m.in. książki Janusza L. Wiśniewskiego).Sienkiewicz i Brown
Wspomniany już raport BN, z którego dowiedzieć się możemy, jaką lekturę wybierają rodacy, potwierdza zasadę, że hity sprzedaży są z reguły hitami czytelniczymi. Najpoczytniejszymi autorami, utrzymującymi swoją popularność w rankingach w latach 2000-2016, a także najczęściej wybieranymi przez czytelników są m.in.:
Henryk Sienkiewicz, Dan Brown, E. L. James, Stephen King, Adam Mickiewicz, J. K. Rowling, Joanna Chmielewska, Danielle Steel, Paulo Coelho, Katarzyna Grochola, Stephenie Meyer, Andrzej Sapkowski. Już po tym samym zestawieniu nazwisk możemy zauważyć, że Polacy najchętniej czytają literaturę popularną, nie umniejszając Sienkiewiczowi i Mickiewiczowi, którzy najpewniej znaleźli się na tej liście nie tylko jako najbardziej znani polscy pisarze lektur szkolnych.
Pierwszorzędny pisarz drugorzędny
Notabene, naszego noblistę świetnie swego czasu podsumował inny pisarz,
Witold Gombrowicz, który pisał tak oto w swoim
"Dzienniku": Czytam Sienkiewicza. Dręcząca lektura. Mówimy: to dosyć kiepskie, i czytamy dalej. Powiadamy: ależ to taniocha - i nie możemy się oderwać. Wykrzykujemy: nieznośna opera! i czytamy w dalszym ciągu, urzeczeni. Potężny geniusz! - i nigdy chyba nie było tak pierwszorzędnego pisarza drugorzędnego. To Homer drugiej kategorii, to Dumas Ojciec pierwszej klasy. Trudno też w dziejach literatury o przykład podobnego oczarowania narodu, bardziej magicznego wpływu na wyobraźnię mas.Czy dziś tego samego nie powiedzielibyśmy o Danie Brownie albo J.K. Rowling?
Jak uwieść odbiorcę i trafić w jego gust
Gombrowicz nazywa Sinkiewicza "uwodzicielem" i "magikiem", który potrafił trafić w gust odbiorcy, a co ciekawsze, nadal trafia. Pamiętajmy, że jego powieści drukowane były w prasie, autor więc pisał, biorąc pod uwagę opinie czytelników. Była to na tamte czasy po prostu literatura popularna, a nawet jak dziś byśmy to określili - masowa.
Bez względu na to, czy należymy do wielbicieli pióra autora "Trylogii", czy uważamy go za grafomana, to jednak popularności jego książkom i ich ekranizacjom nie sposób odmówić. Twórczość Sienkiewicza jest zresztą świetnym przykładem na funkcjonowanie w dwóch obiegach: kultury wysokiej i tzw. kultury popularnej, choć dziś trudno mówić o jakimś ścisłym podziale w sztuce na niskie i wysokie.
To, co jedni uznają za tanie, niskich lotów czy kiczowate, inni równie dobrze mogą uważać za genialne, godne uwagi i lektury. I każdy będzie mieć rację.
Kiczowaty znaczy popularny?
Jak zresztą podaje definicja zamieszczona w Wikipedii - kicz to "utwór o miernej wartości, schlebiający popularnym gustom, który w opinii krytyków sztuki i innych artystów nie posiada wartości artystycznej." I być może w tym tkwi sedno problemu - wszak krytycy i artyści to nie to samo, co ogólnie rzecz biorąc "odbiorcy", a czytelnik czytelnikowi nie równy.
Dlatego właśnie popularne gusta, czyli miliony czytelników, wybierają Dana Browna czy Jamesa Pattersona, a nie laureatów Nagrody Bookera, tj. J.M. Coetzee czy Eleanor Catton. Pamiętać jednak trzeba, że nie brak również czytelników tzw. wszystkożernych, którzy równie chętnie sięgają tak po książki noblistów, jak i autorów popularnych.
Raj dla mas
Według
Abrahama Molesa kicz to "społeczne przyzwolenie na przyjemność" oraz "raj dla mało wymagających". Czegóż chcieć więcej? W historii literatury nigdy nie brakowało produktów spełniających te kryteria, które nazywało się onegdaj powieściami dla służących albo czytadłami dla pensjonarek, a dziś są to po prostu hity sprzedaży. Oczywiście, to, co kiedyś opisywała literatura (wielkie romanse, powieści obyczajowe i historyczne) w pewnym momencie przejęło kino, a potem telewizja - dziś zaś seriale. Łatwo zauważyć wciąż żywe związki między nimi, wszak ekranizacje poczytnych dzieł czy tworzenie seriali na podstawie książek to znany i nadal praktykowany zwyczaj, przywołując tu choćby słynną
"Grę o Tron".Dziś trudno odpowiedzieć na pytanie, co komu bardziej nakręca popularność - książki ekranizacjom czy odwrotnie. W każdym razie nie sposób oddzielić bestsellerów od ich życia w kulturze masowej (gadżety, reklamy, seriale, programy, hity kinowe itd.). Tak było w przypadku
serii "Millenium" (dwie wersje kinowe: szwedzka i amerykańska), książek Dana Browna czy przykład z naszego rynku - sukces Katarzyny Grocholi i filmu
"Nigdy w życiu" na podstawie jej książki.
Kobiety rządzą
Warto w tym miejscu wspomnieć, że wedle statystyk około
70 proc. kupujących książki to kobiety. Nic więc dziwnego, że rynek schlebia ich gustom, dlatego też wydaje się dużo literatury kobiecej - wciąż poczytne są romanse, zarówno te ze stajni
Harlequina, jak i te z nieco wyższej półki, pióra
Danielle Steel, Nory Roberts czy wspomnianej Katarzyny Grocholi. W samej Polsce Harlequin wydaje rocznie około 280 tytułów.
Jak podaje "Business of Consumer Book Publishing", w 2009 roku romanse przyniosły wydawcom około
miliarda i 360 milionów dolarów zysku. Kiedyś poczytne były romansidła i melodramaty typu
"Trędowata" i "Przeminęło z wiatrem", dziś za ich odpowiednik można przyjąć
"Pięćdziesiąt twarzy Grey'a". Innymi słowy - zapotrzebowanie na rozrywkę na poziomie (lub nie) istniało zawsze, tak w literaturze, jak i kulturze w ogóle.
Polska Skandynawia
Nie sposób nie powiedzieć jeszcze o tym, że w rankingu najlepiej sprzedających się gatunków literackich w Polsce pierwsze miejsce zajmują kryminały. Po sukcesie literatury skandynawskiej, polski rynek zaczęli dominować nasi rodzimi autorzy, tj.
Katarzyna Bonda (nazywana królową kryminału),
Marek Krajewski, Zygmunt Miłoszewski i inni.
O tym się mówi
Czytanie jest praktyką społeczną, często więc sugerujemy się opiniami znajomych, pożyczamy książki od siebie nawzajem, polecamy, inspirujemy się recenzjami (choć raczej jak coś jest chwalone przez krytyków, to nie znajduje sympatii u zwykłych zjadaczy chleba; podobne zjawisko występuje zresztą w kinie i teatrze). Poczta pantoflowa w przypadku rynku wydawniczego to nadal jeden z uznawanych chwytów marketingowych. Im więcej o jakimś dziele "mówi się na mieście", tym większa szansa na jego lepsze wyniki sprzedaży.
Słowo pisane w cenie
Słowo pisane bowiem, mimo kryzysu czytelnictwa, dominacji obrazu i zalewu audiobooków, nadal jest w cenie, o czym świadczy odnotowane przez "Forbesa"
269 milionów dolarów, które w ciągu ostatniego roku zarobiło 14 najbardziej dochodowych pisarzy na świecie. Wśród nich znaleźli się również ulubieńcy polskich czytelników. Pierwsza piątka to:
J.K. Rowling (autorka sagi o Harrym Potterze),
James Patterson (twórca sagi o detektywie Aleksie Crossie),
Jeff Kinney (autor cyklu "Dziennik cwaniaczka"),
Dan Brown (m.in. "Anioły i Demony", "Kod Leonarda Da Vinci", "Początek") oraz
Stephen King (m.in. "Lśnienie", "Zielona mila").
W krainie literackiego fast foodu
Swoją drogą King nazwał onegdaj swoje dzieła
"literackim odpowiednikiem big maca z dużymi frytkami"... Z kolei
Salman Rushdie stwierdził kiedyś publicznie, że "Kod Leonarda" to powieść napisana tak źle, że obraża źle napisane powieści. No cóż... Nie każdy może lubi fast food, ale któż z nas od czasu do czasu nie skusi się na małe frytki z odrobiną keczupu?
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy
